Viktor Kortsjnoj (1931 – 2016) wordt door vele gezien als de succesvolste schaker ooit zonder een wereldtitel. Hij heeft in zijn zeer lange carrière meer dan 220 eerste plaatsen behaald en won vele internationale toernooien op grootmeester niveau (Hastings, het Hoogovenstoernooi, Biel, Tilburg, IBM-schaaktoernooi, OHRA-toernooi enz.) en was zeer succesvol in de kandidatenmatches. Kortsjnoj was een hele slechte verliezer en vanwege zijn slechte humeur na een verloren partij had hij als bijnaam Viktor de Verschrikkelijke (Viktor the Terrible).
Kortsjnoj (of Korchnoi) is van Russische afkomst maar ontvluchtte zijn land in 1976 na zijn (gedeelde) overwinning tijdens het IBM-schaaktoernooi en vroeg politiek asiel aan in Nederland. In 1978 vertrekt hij naar Zwitserland, waar hij uiteindelijk ook staatsburger wordt.
Hij was vier keer kampioen van de Sovjet-Unie (1960, 1962, 1964, 1966), één keer kampioen van Nederland (1977) en vijf keer van Zwitserland (1982, 1984, 1985, 2009, 2011). Zijn grote rivaal was de eveneens uit Rusland afkomstige Anatoli Karpov.
Hij heeft drie keer een tweekamp om de wereldtitel gespeeld tegen Karpov, maar wist nooit te winnen. In 1974 verloor hij de finale van de kandidatenmatches van Karpov en omdat Bobby Fisher weigerde zijn titel te verdedigen werd Karpov wereldkampioen. In 1978 en 1981 won Kortsjnoj de kandidatenmatches en werd de uitdager van Karpov. Beide tweekampen werden door Karpov gewonnen. Binnen de Sovjet-Unie kon Karpov rekenen op alle steun want hij was lid van communistische partij en werd beschouwd als de ideale patriot, een model persoon. Kortsjnoj werd door het regiem gezien als een rebel, overloper en criticaster van het Sovjet systeem, een ziekelijke man met een immoreel karakter. Tussen de beide kemphanen was sprake van een intense rivaliteit en de strijd beperkte zich niet alleen tot de zetten op het bord. Kortsjnoj droeg tijdens partijen in de tweekamp om de wereldtitel een spiegelende zonnebril zodat zijn ogen niet zichtbaar waren. Karpov vroeg om een onderzoek naar de stoel van Kortsjnoj omdat daar elektronische apparatuur in zou zitten. Kortsjnoj beweerde dat een paragnost uit het kamp van Karpov hem wilde hypnotiseren vanuit de zaal en nog vele andere incidenten hebben tussen de beide heren plaatsgevonden.
Kortsjnoj heeft tot op zeer hoge leeftijd op een hoog niveau geschaakt en stond op 75-jarige leeftijd nog steeds in de top 100. Vlak voor zijn 80e verjaardag versloeg hij Fabiano Caruana die op dat moment een rating had van 2721 (Gibraltar 2011). Paul van der Sterren beschrijft hem als een schaaklocomotief die vele jaren doordenderde en heeft bewondering voor zijn bijna onmenselijke onverzettelijkheid. Na de laatste tweekampen om het wereldkampioenschap (1981) had Kortsjnoj niet meer gewonnen van Karpov. Ze speelden regelmatig tegen elkaar op toernooien maar het werd remise of Karpov won. Tot ze elkaar in 1994 weer troffen in een toernooi in Dortmund. Daar speelde de ex-wereldkampioen met wit tegen Viktor de Verschrikkelijke, de patriot tegen de overloper. Na 13 jaren wist Kortsjnoj eindelijk de ban te doorbreken. Het was een spectaculaire partij die Kortsjnoj zelf een dag later aan Ligterink als volgt beschreef: “Ik stond heel goed, gaf hem onnodig tegenkansen, bleef op winst spelen, stond toen misschien verloren en won pas nadat hij remise had laten liggen”. In de Volkskrant eindigde Gert Ligterink zijn verslag met de woorden: “Het is een partij die ik eens per jaar in het gezelschap van goede vrienden bij het haardvuur na zal spelen”. Ik weet niet of hij dat 30 jaar na dato nog steeds doet maar het lijkt mij een goed plan om deze historische partij nog eens te bekijken. Onderstaande opmerkingen zijn mede gebaseerd op zijn analyse in de Volkskrant en met hulp van schaakboeken, internet sites en Stockfish 16.
Anatoli Karpov – Viktor Kortsjnoj, Dortmund, 22 juli 1994
1.d2-d4 Pg8-f6 2.c2-c4 e7-e6 3.Pg1-f3 b7-b6 De Dame-Indische verdediging
4.a2-a3 De Petrosian variant, dit is een scherpe variant van het Dame-Indisch. Wit wil het paard op c3 zetten zonder dat het gepend kan worden. Dit paard is belangrijk in de strijd om het centrum.
4…Lc8-b7 5.Pb1-c3 d7-d5 De belangrijkste voortzetting, zwart kan hier ook zetten als g6, Le7 of Pe4 spelen. Van het Dame-Indisch is veel theorie bekend en de vele varianten zijn vaak vernoemd naar bekende grootmeesters uit het verleden zoals Botwinnik, Capablanca, Miles, Rubinstein, Euwe enz.
6.Lc1-g5 Lf8-e7 7.Dd1-a4+ c7-c6 8.Lg5xf6 Le7xf6 9.c4xd5 e6xd5 10.g2-g3 O-O 11.Lf1-g2 Pb8-d7 12.O-O Lf6-e7 Deze zetten stonden ook 30 jaar geleden al in de openingsboeken. Andere spelers brachten in die stelling de koningsloper naar g7 of speelden het paard via f8 om naar e6. Het idee van Kortsjnoj is om de loper naar het veld d6 te spelen om de opmars van de f-pion te ondersteunen.
13.Tf1-d1 f7-f5 14.e2-e3 Le7-d6 15.Pc3-e2 Dd8-e7 16.Pe2-f4 a7-5 17.Pf4-d3 b6-b5 18.Da4-c2 a5-a4 (zie diagram 1)
Diagram 1: stelling na 18…a4
Zwart heeft een stabiele stelling op de damevleugel en kan actie gaan ondernemen op de koningsvleugel. Gedurende de opening is de stelling in evenwicht en ook nu staat het nog steeds gelijkwaardig (+0.1).
19.Td1-e1 Kg8-h8 20.Ta1-c1 Pd7-b6 Dit laat wits paard toe op e5, zwart krijgt daar zelf een paard op c4 voor terug.
21.Pf3-e5 Pb6-c4 22.f5-f4 g7-g5 Stockfish geeft in deze stelling een klein voordeel voor wit na 23.Pf3 (+0.36) Het nemen van de pion op g5 komt niet in aanmerking want na 23.fxg5 Dxg5 kan zwart een gevaarlijke aanval opzetten via de halfopen g-lijn en de h-pion.
23.Dc2-e2 Tf8-g8 24.Kg1-f2 Ta8-f8 25.Pe5-f3 h7-h6 26.Nf3-e5 Kh8-h7 27.Kf2-g1 De7-e8 28.De2-c2 Kh7-h8 29.Pd3-f2 Tg8-g7 30.Te1-e2 Lb7-c8 31.Tc1-e1 Tf8-g8 32.Pe5xc4 b5xc4
Wit wint een pion, maar zwart krijgt voldoende compensatie door mogelijkheden op de damevleugel. De stelling is nog steeds in evenwicht, met gelijke kansen voor beide partijen (-0.1)
33.Dc2xa4 Tg7-b7 34.Pf2-d1 h6-h5 35.Kg1-f2 Voor het eerst in de partij komt zwart op voordeel (-0.8). Wit had beter kunnen nemen op g5 en in die stelling zat nog een truc want na 35.fxg5 Txf5? 36.Lxd5 keren de kansen in het voordeel voor wit, maar na 35…Th7 of 35…h4 had zwart ook dan het betere spel gehad.
35…Lc8-d7 36.Da4-c2 De8-g6 37.Kf2-f1 h5-h4 38.Te2-f2 g5-g4 39.Kf1-g1 Tg8-b8 40.Dc2-e2 h4-h3 41.Lg2-f1 (zie diagram 2)
Diagram 2: stelling na 41.Lf1
Na afloop van de partij gaf Kortsjnoj aan ontevreden te zijn met de volgende zet. Na zetten als 41…Lf8 en 41…c5 behoudt hij zijn ruime voordeel (-1.4).
41…Ld6-c7 42.b2-b4 Gert Ligterink gaf deze zet een uitroepteken maar Stockfish komt met een andere waardering. Zwart dreigt 42…La5 maar wit kan die dreiging ook pareren met 42.Dd2 (-0.8) en dat is beter dan het gespeelde 42.b4 (-1.6).
42…c4xb3 ep?! Deze zet is minder, zwart had op de a-pion moeten spelen met 42…Ta8 of 42…Ta7
43.Pd1-b2! Wit kan de b-pion van zwart makkelijk neutraliseren en Karpov pakt die kans
43…Lc7-d6 44.a3-a4 Dg6-e6 Niet de sterkste voortzetting, 44…Lb4 is beter
45.Te1-d1? Een slechte zet, na 45…c5 staat zwart gewonnen (-3.8). Als wit slaat 46.dxc5 Lxc5 heeft zwart een sterke aanval op de zwakke e3 pion, maar als hij niet slaat speelt zwart 46…c4 en heeft twee verbonden vrijpionnen. Kortsjnoj ziet het niet en valt de a-pion aan.
45…Tb7-a7 46.Td1-d3 Kh8-h7 47.De2-d1 c6-c5 Wit veroverd de pion op b3 maar zwart krijgt daar een sterke vrijpion op c4 voor terug en staat nog steeds goed (-1.2)
48.Td3xb3 Tb8xb3 Direct 48…c4 is beter want nu kan de witte dame binnen dringen in de zwarte stelling.
49.Dd1xb3 c5-c4 50.Db3-b6 Ta7-a8 51.e3-e4! Op deze kans heeft wit gewacht, zwart staat nog goed (-1.2) maar wit krijgt tegenspel door de f-pion.
51…f5xe4 52.f4-f5 De6-e7?! Hiermee geeft zwart zijn voordeel weg, hij had 52…Df6! moeten spelen want na 53.Db7 Td8 54.Dxd5 c3! behoudt hij groot voordeel (-2.0).
53.Pb2-d1 Ta8-b8 54.Db6-a5 Ld7-c6 55.f5-f6 De7-e6 Na 55…Df7 had zwart iets beter gestaan maar in deze complexe stelling in tijdnood is het moeilijk om de beste zetten te vinden. Nu heeft wit het initiatief met twee oprukkende pionnen op de a- en de f-lijn.
56.Pd1-e3 Tb8-b3 57.Da5-a7+ Lc6-b7 58.a4-a5 Ld6-f8? Alleen met 58…Dc8 had zwart een gelijkwaardig stelling kunnen behouden (0.0), nu kon wit groot voordeel krijgen met 59.a6! (+3.2). zwart kan de pion niet pakken vanwege 59…Dxa6 60.Db8! en ook na 60.Dxa6 Lxa6 61.Pxd5 staat wit goed. Na het gespeelde 59.Tf4 blijft de positie in evenwicht.
59.Tf2-f4 Lf8-h6 60.f6-f7 Lh6xf4 (zie diagram 3).
61.f7-f8=D? Nu staat wit verloren (-13.7), hij had remise kunnen afdwingen met een minorpromotie. Het komt zelden voor dat een minorpromotie beslissend is en uitgerekend in deze historische partij kan wit alleen op die manier remise forceren.
Bijvoorbeeld: 61.f8=P+ Kh6 62.gxf4 Df7 63.Db8 Txe3 64.a6 De7 65.Pd7 Lxa6 66.Dh8+ Dh7 67.Df6+ Dg6 68.Df8+ Dg7 69.Dd6+ met eeuwig schaak.
Diagram 3: stelling na 60…Lf4
61…Lf4xe3+ 62.Kg1-h1 Le3-h6 De enige goede zet die de dame terugdringt naar de eigen linies, want 63.Dfb8 Df7 gaat wit mat.
63.Df8-f2 Lh6-g7 64.a5-a6 Tb3-f3 Een mooie zet, na 65.Dxf3 exf3 66.axb7 De1 loopt het mat.
65.Df2-e1 Lb7xa6 66.Lf1-e2 Tf3-f7 67.Da7-c5 (zie diagram 4).
Diagram 4: stelling na 67.Dc5
De zwarte stukken beheersen het bord en de beide witte dames kijken machteloos toe. Na 67…Lh6 is het mat in 14 zetten, maar na het gespeelde 67…c3 is het ook uit (-37)
67…c4-c3 68.Dc5xc3 La6xe2 69.De1xe2 De6-f6 70.Dc3-c1 Lg7-h6 71.Dc1-b1 Df6-f5 72.Kh1-g1 Tf7-c7 0-1 Tegen de dreiging 73…Tc1+ kunnen de dames niets beginnen, het loopt mat in 18 zetten.
Na 73.Dee1 Df3 is het nog veel sneller afgelopen.
Een geweldige partij tussen twee mastodonten uit de schaakgeschiedenis. Het is geen foutloze partij, maar een gevecht op het scherpst van de snede. Beide spelers spelen de opening goed en in het complexe middenspel zijn er wisselende kansen. In het eindspel had Karpov remise kunnen afdwingen met een minor promotie en bleken zijn beide dames onmachtig tegen de stukken van Kortsjnoj. Na deze partij gaf Kortsjnoj als commentaar: “op de één of andere manier is het bord te klein om met twee dames te spelen”.